سنجش و سازش برهان، عرفان و قرآن در هرم معرفتی سنایی

رابطۀ انسان با حق و دامنۀ معرفت او نسبت به خداوند همواره ذهن عرفان‏پژوهان را به خود معطوف داشته است و از این رهگذر گونه‏های مختلف رویکرد به حوزۀ معرفت‏شناختی و میزان دامنۀ احاطه و شناخت انسان نسبت به خداوند وجود دارد. بی‏تردید رویکرد سنایی به رابطۀ انسان و حق، از این جهت که مشربی متشرّعانه و عارفانه دارد حائز اهمیت است؛ چراکه او پیوندی عمیق بین مبادی دین و عرفان ایجاد کرده است. او برای رسیدن به این جایگاه، ابزار و سازوکاری را معرفی می‏کند که بر سه پایۀ عقل (برهان)، عشق (عرفان) و نَقل (قرآن) استوار است. به باور او همسویی و وحدت این سه ابزار معرفتی، راه شناخت حق را بر بنده هموار می‏سازد. او عقل (برهان) را نخستین ابزار لازم در این راه می‏داند. امّا عقل ممدوح سنایی به دلیل محدودیت‏های ذاتی از کارکرد لازم برخوردار نیست و بواسطۀ عدم‏احاطه بر ذات حق ناقص و سترون است؛ لذا سنایی در حوزۀ معرفت حق عشق (عرفان) را ارجح می‏داند. کارکرد عشق در ساحت معرفت‏شناختی او، فراهم‏ساختن بستر و زمینه برای درک بالاتر و اعتلای مرتبۀ معرفتی سالک است. سومین ابزار معرفتی او قرآن است که تمسّک بدان را برای رسیدن به یقین قلبی و ایمان لازم می‏بیند؛ امّا برای درک معنای حقیقی و باطنی آن، قلب انسان باید عاری از هواجس و خواهش‏های نفسانی باشد. ازنظر سنایی دست‏آویزی به عرفان و شهود باطنی، زمینه‏ساز سالک برای رسیدن بدین مرتبۀ وجودی است. در این پژوهش با روش تحلیلی – توصیفی مثلث معرفتی سنایی که بر این سه رکن استوار است، بررسی شده و به این نتیجه رسیده است که او این سه ایزار را مهمترین و کارآمدترین عوامل در شناخت حق می‏داند و به همسویی و همجهتی آنها برای رسیدن به یقینی باطنی و معرفتی حقیقی باور دارد.